Tiết Thanh Minh với nghi lễ tảo mộ giữa tháng 3 âm lịch hàng năm được xem là nét đẹp văn hóa tâm linh người Việt. . Theo quan niệm tín ngưỡng thời xưa, một năm có 24 tiết khí, trong đó, tiết Thanh Minh – tết Thanh Minh là tiết khí thứ thứ 5 trong số 24 tiết khí, chỉ khoảng thời gian thời tiết chuyển từ nồm ẩm sang mát mẻ, sạch sẽ, không còn mưa phùn ẩm ướt. Bởi Thanh Minh trong tiếng Han được dịch nghĩa là tiết trời trong sáng.
Trong ngày Thanh Minh, người Việt có phong tục tảo mộ – quét dọn mồ mả (tảo nghĩa là quét), làm cỏ các phần mộ, sửa sang mộ phần, thắp hướng, đặt hoa quả thành kính tưởng nhớ đến tổ tiên, ông bà, đã khuất,… và kiêng chuyển nhà,
Đây là phong tục mang ý nghĩa hướng về cội nguồn, ghi nhớ công ơn của những người đi trước. Đây cũng là dịp để con cháu hướng về tổ tiên, cội nguồn. Dù ai đi đâu, ở đâu đến ngày mùng 3/3 âm lịch cũng cố gắng về với gia đình để được đi tảo mộ, cùng nhau sum họp bên mâm cơm gia đình.
Tết Thanh Minh không có ngày giờ cụ thể mà được tính theo Dương lịch, theo chu kỳ vòng quay của mặt trời. Do đó, mỗi năm, Tết Thanh Minh sẽ trùng vào một ngày bất kỳ, không cố định ngày nào trong tháng tháng 3 Âm lịch.
Trong tiết Thanh Minh, mọi người thường sắm những lễ như: Hương nhang, đèn, nến, trầu cau, tiền vàng, rượu thịt (chân giò, gà luộc hoặc một khoanh giò nạc độ vài lạng), ngũ quả.
Khi đến nghĩa trang hay khu vực có để mộ phần của gia đình mình thì gia chủ đặt lễ vào chỗ thờ chung. Sau đó thắp đèn, nhang, vái ba vái vị Linh thần Thổ địa rồi khấn.
Văn khấn lễ vong linh ngoài mộ trong tiết Thanh Minh
Văn khấn lễ âm phần Long Mạch, Sơn thần thổ phủ tại nghĩa trang chuẩn văn khấn cổ truyền Việt Nam
“- Con lạy chín phương Trời, mười phương Chư Phật, Chư Phật mười phương.
– Con kính lạy Hoàng thiên Hậu Thổ, chư vị Tôn thần:
– Con kính lạy các ngài Thần linh bản xứ cai quản trong khu vực này.
Hôm nay là ngày: ……………………..
Tín chủ (chúng) con là: …………………….
Nhân tiết Thanh minh (hoặc là nhân tiết thu, tiết đông, hoặc nhân ngày lành tháng tốt ….) tín chủ con thành tâm sắm lễ, quả cau lá trầu, hương hoa trà quả, thắp nén tâm hương kính dâng trước án, kính mời chư vị Tôn thần lai lâm chiếu giám.
Gia đình chúng con có ngôi mộ của ………………………
Táng tại xứ này, nay muốn sửa sang xây đắp (hoặc tảo mộ, bốc mộ…) vì vậy chúng con xin kính cáo các đấng Thần linh, Thổ công, Thổ phủ Long Mạch, Tiền Chu Tước, Hậu Huyền Vũ, Tả Thanh Long, Hữu Bạch Hổ và Chư vị Tôn thần cai quản trong khu vực này, chúng con kính mời các vị chư Thần về đây chứng giám lòng thành, thụ hưởng lễ vật, độ cho vong linh được an nhàn yên ổn, siêu thoát. Cúi xin các vị phù hộ độ trì cho tín chủ chúng con toàn gia mạnh khỏe an bình, bốn mùa không tật ách, tám tiết hưởng thái bình.”
Văn khấn lễ vong linh ngoài mộ chuẩn văn khấn cổ truyền Việt Nam
“- Con lạy chín phương Trời, mười phương Chư Phật, Chư Phật mười phương
– Con Kính lạy Hương linh (Hiển khảo, Hiển tỷ hoặc Tổ Khảo
Hôm nay là ngày ……………………….
Nhân tiết: ……………………
Tín chủ (chúng) con ………………
Ngụ tại: ………………….
Chúng con và toàn thể gia đình con cháu, nhờ công ơn võng cực, nền đức cao dầy, gây dựng cơ nghiệp của chạnh lòng nghĩ đến âm phần ở nơi hoang vắng, tín chủ con thành tâm sắm lễ, quả cau lá trầu, hương hoa trà quả, thắp nén tâm hương kính dâng trước mộ, kính mời chân linh .lai lâm hiến hưởng. Chúng con xin phép được sửa sang phần mộ, bồi xa, bồi thổ, cho được dầy bền, tu sửa minh đường hậu quỷ cho thêm vững chắc. Nhờ ơn Phật Thánh phù trì, đội đức trời che đất chở, cảm niệm Thần linh phù độ, khiến cho được chữ bình an, âm siêu dương thái. Con cháu chúng con xin vì chân linh
Phát nguyện tích đức tu nhân, làm duyên, làm phúc cúng dâng Tin Bảo, giúp đỡ cô nhi quả phụ, tế bần cứu nạn, hiếu thuận tông nhân để lấy phúc này hướng về Tiên Tổ.
Cúi xin linh thiêng chứng giám, thụ hưởng lễ vật, phù hộ độ trì con cháu, qua lại soi xét cửa nhà. Che tai cứu nạn, ban tài tiếp lộc, điều lành mang đến, điều dữ xua đi. Độ cho gia đạo hưng long, quế hờ tươi tốt, cháu con vinh hưởng lộc trời, già trẻ nhuần ơn Phật Thánh.
Chúng con lễ bạc tâm thành, cúi xin chứng giám.
Sau khi khấn xong, đợi hết 2/3 tuần hương thì đi lễ tạ các nơi, hóa vàng, xin lộc và mọi người trở về nhà làm lễ gia thần và gia tiên ở nhà.”