Mâm cơm ngày Tết có ý nghĩa đặc biệt đối với mỗi gia đình Việt. Tuy nhiên, tùy vào từng địa phương mà ý nghĩa cũng như cách bày trí này có phần khác nhau. Song hầu hết các gia đình từ miền Bắc vào đến miền Nam đều rất cầu kỳ và tỉ mỉ trong khâu chuẩn bị, bày soạn mâm cơm cúng tổ tiên.
1. Ý nghĩa của mâm cơm ngày Tết
Những món ăn trong mâm cơm cúng tổ tiên ngày Tết đều chứa đựng nhiều giá trị thiêng liêng. Chúng không chỉ thể hiện tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên từ bao đời mà còn là nét đẹp văn hóa rất đặc trưng của dân tộc. Tết Nguyên Đán được xem là ngày lễ lớn của dân tộc. Đồng thời cũng là thời điểm quan trọng để kết thúc năm cũ, khởi đầu năm mới. Có lẽ vì thế mà nhiều gia đình dù có khó khăn đến mấy cũng cố gắng sắm sửa mâm cơm ngày Tết thật đầy đủ để tưởng nhớ ông bà và mong Tổ tiên phù hộ cho gia đình được ấm no, hạnh phúc.
1.1. Nguyên tắc tứ trụ trong mâm cơm ngày Tết miền Bắc
Trong cái tiết trời se se lạnh những ngày đầu xuân ở miền Bắc, hầu như gia đình nào cũng đang tất bật chuẩn bị mâm cỗ cúng gia tiên. Người miền Bắc nói chung, đặc biệt là người Hà Nội, họ rất coi trọng những giá trị truyền thống. Vì thế mà cuộc sống dù có khó khăn, tất bật đến mấy họ cũng cố vun vén cho mâm cỗ ngày Tết thật trọn vẹn.
Tuân thủ theo những nguyên tắc có từ rất xa xưa, một mâm cỗ cúng tổ tiên ở miền Bắc thường chuẩn bị đầy đủ 4 bát và 4 đĩa. Những thứ này lần lượt tượng trưng cho tứ trụ, 4 mùa và bốn phương. Với những gia đình có điều kiện hơn, mâm cỗ sẽ có đến 6 bát 6 đĩa hoặc 8 bát 8 đĩa. Ở đây bên cạnh tứ trụ chúng còn thể hiện ước muốn phát tài phát lộc của nhiều gia đình. Nếu mâm cổ ngày xưa phải bày lên mâm gỗ hoặc mâm đồng thì ngày nay đã có phần giản lược phù hợp.
1.2. Triết lý ngũ hành trong mâm cơm ngày Tết miền Nam
Khác với miền Bắc, mâm cơm ngày Tết ở miền Nam không cần phải tuân thủ một cách khắt khe những quy tắc. Chúng được bày soạn dựa vào điều kiện gia đình, đúng như cái chất hào sảng vốn có của người Nam.
Mặc dù nhìn có vẻ không theo một quy tắc nào, thế nhưng chúng lại được vận dụng khéo léo triết lý ngũ hành, âm dương. Mỗi một món ăn trong mâm cơm cúng Tết đều thể hiện một trạng thái của ngũ hành: Kim – Mộc – Thủy – Hỏa – Thổ.
2. Cách bày trí mâm cơm ngày Tết
Chính vì dựa vào những nguyên tắc khác nhau nên mâm cơm ngày Tết hai miền Nam – Bắc cũng có cách bày trí khác nhau. Chúng thể hiện rất rõ đặc trưng của từng miền.
2.1. Cách bày trí mâm cỗ ngày Tết miền Bắc
Như đã nói, mâm cỗ Tết truyền thống mở miền Bắc rất tinh tế và cầu kỳ. Họ tuân thủ theo nguyên tắc tứ trụ gồm 4 bát và 4 đĩa. Bốn bát bao gồm: một canh bóng thả, một chân giò hầm măng khô, một mọc nấm thả và một miến. Với những gia đình có điều kiện họ còn chuẩn bị thêm một bát su hào thái chỉ, một bát chim hầm để nguyên con.
Bốn đĩa bao gồm: một thịt gà, một nem rán, một bánh chưng và một giò lụa. Nhiều gia đình đông con cháu, họ còn bày thêm đĩa thịt đông, đĩa giò thủ hoặc đĩa cá kho riềng. Bên cạnh đó thì mứt sen, mứt quất, mứt gừng, chè kho,… được xem là món tráng miệng không thể thiếu.
Đặc biệt, trong những gia đình truyền thống Hà Nội, người ta còn lựa chọn nguyên liệu theo tiêu chí của các cụ ngày xưa. Chẳng hạn như đĩa gà luộc phải dùng gà trống thiến. Hoặc xôi gấc phải có màu đỏ tươi đẹp mắt. Mâm cổ ngày Tết chỉnh chu như thế phần nào thể hiện được ước muốn tài lộc, no ấm của gia đình.
2.2. Cách bày trí mâm cỗ ngày Tết miền Nam
Những món nhất định phải có
Mặc dù mâm cơm ngày Tết miền Nam thường có gì cúng nấy, phụ thuộc vào điều kiện gia đình, tuy nhiên có những món tuyệt nhiên không thể thiếu. Thịt kho hột vịt, khổ qua nhồi thịt, tôm khô củ kiệu, gỏi ngó sen, lạp xưởng, bánh tét, bánh ít là những món nhất định phải có. Đặc biệt ở những gia đình miền Tây Nam Bộ, người ta còn cho thêm món lẩu cù lao hoặc cá tai tượng chiên xù.
Cũng giống như miền Bắc, mâm cơm cúng miền Nam ngoài những món chính còn có thêm món tráng miệng. Họ thường dùng các loại mứt từ trái cây như: dừa, me, mãng cầu,… để đặt lên mâm cỗ. Đồng thời, các món mứt này cũng thường được chọn để đãi khách ngày đầu Xuân.
Chuẩn bị món ăn theo ngũ hành
Những món ăn phải có trong mâm cơm ngày Tết miền Nam đều tương ứng với từng đặc trưng trong ngũ hành. Ví dụ như món thịt kho tàu có vị mặn sẽ ứng với hành Thủy. Củ kiệu chua ngọt ứng với hành Mộc. Thông thường, để món ăn hài hòa, người ta sẽ kết hợp hai món này với nhau. Vị chua ngọt củ củ kiệu sẽ làm dịu vị mặn của thịt kho tàu. Đúng như nguyên tắc bổ trợ trong ngũ hành.
Bên cạnh đó, trong món thịt kho tàu người ta thường cắt thịt thành khối vuông, tượng trưng cho âm. Còn trứng hình tròn, tượng trưng cho dương. Đây là nguyên lý hài hòa âm dương mà người miền Nam vẫn thường vận dụng trong đời sống sinh hoạt hằng ngày.
Tương tự, khổ qua nhồi thịt có vị đắng, ứng với hành Hỏa. Vị ngọt trong đại đa số món mứt tráng miệng ứng với hành Thổ. Và vị cay trong từng chén nước chấm ứng với hành Kim. Ngoài ra, những món ăn này còn thể hiện ước mong mọi việc được suông sẻ, hạnh phúc trong năm mới thông qua việc chơi chữ. Chẳng hạn như mâm cỗ bao giờ cũng có món khổ qua nhồi thịt, thành viên nào cũng nên ăn một miếng để những khó khăn của năm cũ qua đi, chào đón một năm mới với vô số những điều tốt đẹp.
3. Bật mí cách làm hai món canh trong mâm cơm cúng ngày Tết
3.1. Canh bóng thả
Cứ mỗi lần nhìn thấy canh bóng thả thì hương vị ngày Tết như ùa về. Đây là món ăn chưa bao giờ vắng mặt trong mâm cỗ cúng tổ tiên. Tiết trời đầu Xuân ở miền Bắc lành lạnh, húp một bát canh bóng thả nóng hổi, có vị đậm đà từ xương và rau củ, rất dễ khiến người ta siêu lòng.
Nguyên liệu chuẩn bị
200 gram da heo phồng
20 gram gừng
2 quả trứng gà
5 gram bột bắp
100 gram giò sống
200 gram xương heo
50 gram cà rốt
50 gram đậu Hà Lan
50 gram gấc
20 gram hành tây
100 gram súp lơ xanh
50 gram nấm hương
50 ml rượu trắng
Gia vị: nước mắm, hạt nêm, đường trắng, muối, tiêu
Hướng dẫn cách sơ chế nguyên liệu nấu canh bóng thả
Da heo phồng mua về đem ngâm với nước ấm cho mềm, sau đó rửa bằng rượu trắng và gừng giã nhuyễn để loại bỏ mùi hôi. Cà rốt và su hào gọt vỏ, cắt miếng vừa ăn. Nếu khéo tay có thể tỉa thành hoa cho đẹp mắt. Súp lơ chẻ miếng nhỏ, cho vào thau nước muối pha loãng ngâm khoảng 15 phút, vớt ra xả lại với nước. Đậu Hà Lan nhặt bỏ xơ. Nấm hương cắt bỏ chân, rửa sạch. Việc lựa chọn các loại rau củ nhiều màu sắc sẽ giúp món canh thêm đẹp mắt.
Trộn giò sống với thịt gấc để tạo màu đẹp mắt. Nêm vào 1 muỗng cà phê hạt nêm, 1 muỗng cà phê tiêu, 1/2 muỗng cà phê hạt nêm, trộn đều và để khoảng 15 phút cho gia vị tan đều.
Đập 2 quả trứng gà vào tô, khuấy đều và cho vào chảo chiên chín.
Hướng dẫn cách làm bóng bì và nấu canh
Trải bóng bì ra thớt, dùng muỗng phết giò sống lên trên nhằm tạo độ kết dính để đặt trứng chiên vào. Cuộn bóng bì và dùng hành lá đã chần sơ với nước sôi cột chắt. Cho bóng bì vào nồi hấp chín.
Xương heo mua về rửa sạch, chần sơ qua nước sôi để loại bỏ mùi hôi. Sau đó cho vào nồi cùng 1 lít nước lọc và bắt đầu ninh. Trong quá trình ninh, thường xuyến vớt bọt nổi lên trên để nước canh trong hơn.
Hầm xương khoảng 45 phút hoặc 1 giờ thì lần lượt vớt ra ngoài, cho các loại rau củ vào. Nêm nếm gia vị vừa ăn thì mới thả bóng bì đã cắt vào. Canh sôi lại thì tắt bếp. Vớt hết rau củ và bóng bì ra ngoài. Khi nào dùng mới cho nước canh vào. Cách này giúp rau củ vẫn giữ được màu sắc tươi tắn.
Cách nấu canh bóng thả có đôi chút tỉ mỉ, cầu kỳ nhưng lại mang nhiều ý nghĩa vào dịp Tết cổ truyền. Từng miếng bóng bì mềm mềm, dai dai hòa với vị rau củ tươi mát và nước hầm xương đậm đà mang đến bữa cơm gia đình thật đầm ấm.
3.2. Canh khổ qua nhồi thịt
Nếu ngày Tết miền Bắc có món canh bóng thả truyền thống thì miền Nam lại không thể thiếu món canh khổ qua nhồi thịt.
Nguyên liệu chuẩn bị
3 trái khổ qua
200 gram thịt xay
30 gram nấm mèo
20 gram ngò rí
30 gram nấm hương khô
50 gram hành lá
50 gram nấm rơm
40 gram miến
Gia vị: muối, tiêu xay, đường trắng, hạt nêm
Hướng dẫn cách làm nhân nhồi khổ qua
Nấm hương, nấm mèo và miến tàu đem ngâm trong nước ấm cho nở mềm rồi cắt thành sợi nhỏ. Hành lá nhặt sạch, cắt phần đầu trắng ra để riêng, còn phần lá hành xanh cắt nhuyễn.
Trộn thịt xay, nấm mèo, nấm hương, miến tàu và hành lá vào chung với nhau, nêm thêm 1 muỗng cà phê muối, 2 muỗng cà phê hạt nêm, 2 muỗng cà phê tiêu xay và 2 muỗng cà phê đường. Để yên từ 10 đến 15 phút cho gia vị tan đều.
Khổ qua cắt khúc đôi hoặc khúc 3 vừa ăn, nạo bỏ ruột, rửa lại với nước rồi dùng khăn giấy thấm cho sạch nước. Dùng muỗng múc hỗn hợp nhân thịt và nhồi vào khổ qua. Nén chặt để nhân không bị rơi ra ngoài khi nấu.
Hướng dẫn cách nấu canh khổ qua
Bắc nồi lên bếp, cho vào 800 ml nước lạnh, thêm nấm rơm đã rửa sạch, đầu hành và khổ qua vào. Nấu lửa lớn đến khi nước trong nồi sôi thì nêm nếm gia vị vừa ăn và hầm khổ qua khoảng 1 tiếng với lửa nhỏ cho mềm.
Để kiểm tra độ chín của khổ qua, dùng nĩa xiên vào. Nếu thấy nĩa dễ dàng xiên qua thì nghĩa là khổ qua đã mềm. Lúc này bạn có thể tắt bếp, rắc thêm ít hành ngò cắt nhuyễn và chuẩn bị thêm chén nước mắm ớt là có thể thưởng thức.
Mặc dù mâm cơm ngày Tết ở hai miền Nam Bắc có sự khác nhau về cách bày soạn, song hầu hết mỗi gia đình đều rất chăm chút và trân trọng trong từng mâm cỗ cúng tổ tiên. Đây không chỉ là sự tín ngưỡng mà còn thể hiện truyền thống uống nước nhớ nguồn của dân tộc qua bao đời.
Lệ tổng hợp